Bijlage 1

Algemene informatie over de oudste geschiedenis van Bakel

Inleiding

In 2014 vieren wij in Bakel dat ons dorp al minstens 1300 jaar bestaat! In een oud geschrift wordt Bakel al in 714 genoemd en dat is heel bijzonder!

Eerste vermelding

De oudste vermelding van de plaats Bakel stamt al uit 714. In een 12eeuwse kopie van een schenkingsoorkonde staat dat Pepijn van Herstal en zijn vrouw Plectrudis de kerk en het klooster in Susteren aan bisschop Willibrord schenken. Pepijn was een hofmeier van de Merovingische koning. Hij had de zeggenschap over een groot gebied, waaronder een groot gedeelte van de provincie Noord-Brabant (Texandrië). Langzamerhand werden de hofmeiers belangijker dan de vorsten zelf. Karel de Grote, de achterkleinzoon van Pepijn van Herstal werd zelfs keizer van het Frankische rijk.
De schenkingsoorkonde van 714 werd opgetekend in Bakel. Dit betekent dat Pepijn en zijn vrouw in Bakel waren en dat Pepijn bezittingen had in Bakel. Of Willibrord zelf aanwezig was, is niet bekend.
Volgens een overlevering zou Pepijn ziek op bed liggen in zijn huis in Bakel. Zijn vrouw Plectrudis zou gemachtigd zijn om de schenking te ondertekenen.

Tweede vermelding

De tweede vermelding is in 721. Bakel wordt in deze schenkingsorde geschreven als Baclaos. De naam Bagoloso uit de oorkonde van 714 en de naam Baclaos betekenen zo iets als ‘een beboste woonplaats op een hogere grond’. In de oorkonde schenkt Herelaef, zoon van Badagar, als goed christen een aantal goederen aan de Bakelse kerk. Die was toegewijd aan de heilige apostelen Petrus en Paulus en de heilige Lambertus. De kerk zou net daarvoor door hem zijn gebouwd. Bisschop Willibrord was op het moment dat de oorkonde werd opgemaakt het hoofd van de kerk. Uit zijn moederlijk erfdeel schenkt Herelaef in Bakel een herenboerderij met bijgebouwen, een omsloten tuin, een veeboerderij en drie afhankelijke boeren. De oorkonde is een 12eeeuwse kopie. De kopieën uit 714 en 721 komen uit het “Gulden boek van de abdij van Echternach” of zoals het ook wordt genoemd “Liber Aureus Epternacencis”. De originele teksten zijn helaas niet voorhanden.
Uit de oorkonde blijkt dat Willibrord het hoofd van de Bakelse kerk was. Of Willibrord daadwerkelijk een aantal keren in Bakel is geweest, is niet bekend. Deskundigen denken dat Herelaef en Pepijn elkaar kenden en dat Herelaef in zijn opdracht de kerk in Bakel heeft gesticht. Bakel wordt dus veelvuldig in verband gebracht met Willibrord. Maar wie was Willibrord?

Willibrord

Willibrord is rond 658 in Engeland geboren en stierf in Echternach in 739. Hij was een aartsbisschop en missionaris en werd later ook heilig verklaard. Op dertigjarige leeftijd werd hij tot priester gewijd, waarna hij naar Nederland vertrok om hier het rooms-katholieke geloof te verkondigen. Voor zijn missiewerk zocht hij steun en bescherming van de toenmalige heerser Pepijn van Herstal. Pepijn wilde zijn macht uitbreiden door onder meer de bevolking te bekeren tot het christendom. Willibrord kon hem daarin goed helpen. Voor zijn missionariswerk kreeg Willibrord van Pepijn ruime vergoedingen. De adel die Pepijn steunden, schonken ook allerlei bezittingen aan Willibrord. Willibrord kreeg zo veel bezit en macht. Willibrord stichtte een groot aantal kerken op land dat hij door schenking had gekregen. Ook stichtte hij een abdij in het plaatsje Echternach (Luxemburg). In dit klooster trok hij zich regelmatig terug. Na de overwinning van Pepijn op koning Radboud van de Friezen werd Willibrord in 695 door de Paus benoemd tot aartsbisschop van Friesland. Utrecht werd zijn standplaats. Na de dood van Pepijn van Herstal werd het onrustig in verband met diens opvolging. Koning Radboud heroverde land terug, waaronder Utrecht. Willibrord kon pas weer terug naar Utrecht toen de Frankische koning Karel Martel, de zoon van Pepijn van Herstal, het gebied weer in handen kreeg. Na de dood van Willibrord liet hij zijn persoonlijke bezittingen na aan het klooster in Echternach, waaronder zijn bezittingen in Bakel.

Andere oorkonden

De bezittingen van het klooster Echternach bleven, ondanks wisselende grenzen en machthebbers, in bezit van het klooster. De schenkingen, waaronder de goederen in Bakel, werden door verschillende pausen in 1069, 1147 en 1161 in oorkonden bevestigd. Kennelijk was dat nodig omdat steeds vaker de lokale beheerder (de meier) zich de bezittingen van Echternach toe eigende en dat gold ook voor de voogden van de abdij en voor naburige heren. Uit het cijnsboek van omstreeks 1300 blijkt dat de goederen van Echternach verspreid over Bakel lagen. De goederen lagen vooral op hogere gronden. Helaas weten we (nog) niet op welke plaatsen de bezittingen van Willibrord en Echternach precies lagen. Uitzondering hierop is Scheepstal, destijds behorend tot Bakel, nu gemeente Helmond, dat nog lang leengoed van Echternach bleef.

Archeologisch onderzoek

Behalve de genoemde oorkondes zijn geschreven bronnen zeldzaam voor Bakel in de Vroege Middeleeuwen. Uit de vondsten en sporen uit diverse archeologische onderzoeken komen we echter meer te weten over de bijzondere geschiedenis van Bakel.

Merovingische tijd (ca. 450-740)

Vondsten en sporen uit de Merovingische tijd (400-750 na Chr.) zijn erg schaars in onze gemeente. Toch is er een aantal vondsten gedaan die wijzen op bewoning in deze periode. In Bakel zijn bij de opgraving in het gebied Achter de Molen fragmenten van een glazen kommetje uit de 6e of 7e eeuw gevonden. In Milheeze heeft men een glazen kraal uit de Merovingische tijd gevonden. Zeer waarschijnlijk is de kraal afkomstig van een kralenketting die werd gebruikt als gordelversiering op vrouwenkleding. Dat we te maken hebben met de oudste schenking aan Echternach lijkt niet waarschijnlijk. Dan zou het aantal vondsten zeker groter zijn. Mogelijk wordt die plaats bij toekomstig onderzoek in Bakel nog eens aangetroffen.

Karolingische tijd (ca. 750-1000)

Onderzoeken bij Achter de Molen en in Woonbos Hoekendaal tonen aan dat de westkant van Bakel al in de negende eeuw werd bewoond. Tijdens het onderzoek Achter de Molen zijn in een klein gebied veel vondsten en sporen van een nederzetting gevonden. Er zijn onder meer restanten van huizen, boerderijen, bijgebouwen en waterputten aangetroffen. Uit het onderzoek blijkt dat mensen in de late negende eeuw in het gebied zijn gaan wonen. Uit die periode zijn restanten van twee huizen en een bijgebouw bewaard gebleven. In de eeuw daarna zijn er meer huizen/boerderijen gebouwd. In totaal zijn er 16 plattegronden van huizen/boerderijen gevonden.  Ergens in de elfde of twaalfde eeuw werd het gebied verlaten en werd het in gebruik genomen als akkerland. De nederzetting was gelegen op hogere gronden. Mogelijk behoorde dit gebied ook tot het bezit van Echternach. Een aantal huisplattegronden zijn teruggebracht in de bestrating van de wijk Achter de Molen.

Vondst

Tijdens de opgraving is er een leuke vondst gedaan. In één van de paalkuilen van een boerderij werd een munt gevonden. Op de munt is een afbeelding te zien van Lodewijk de Vrome. Lodewijk de Vrome was de opvolger van keizer Karel de Grote en werd keizer van het Heilige Roomse Rijk. Hij regeerde van 814 t/m 840. De munt is van koper gemaakt. De munt is gebruikt als een soort van speld, een zogenoemde muntfibula. Dit soort fibulae komen voor vanaf de tweede helft van de negende eeuw tot eind tiende eeuw. Op onderstaande afbeelding is de munt te zien vóór (links) en na (rechts) conservering.

Oudste dorp van Brabant?

Met de vermelding uit 714 is Bakel misschien niet het oudste dorp van Brabant maar wel één van de oudste dorpen in de regio. De twee vermeldingen in de oorkonden en archeologisch onderzoek tonen aan dat Bakel al in de Vroege Middeleeuwen een dorp van betekenis is geweest. Niet voor niets hadden Pepijn en Willibrord bezittingen in en rond Bakel. De vermelding van een kerk in de vroege 8ste eeuw is bijzonder te noemen, de kerk is mogelijk de oudste binnen het huidige bisdom Den Bosch. Eeuwenlang behoorde de gehele regio tot de parochie Bakel. Dat gold in ieder geval voor Gemert, Deurne, Vlierden en Brouwhuis. Waar de kerk en de bezittingen van Herelaef hebben gelegen is niet duidelijk. Sommige mensen denken dat de huidige kerk op de plaats van de oude 8ste eeuwse kerk is gebouwd. Anderen denken dat de oorsprong van Bakel meer naar het westen toe ligt. Uit de tijd van Willibrord en de twee schenkingsoorkonden zijn (nog) geen bewoningssporen gevonden. Ook hebben we nog geen resten van de eerste kerk van Bakel gevonden. Archeologisch onderzoek kan in de toekomst mogelijk meer informatie geven over de oorsprong van het dorp Bakel.

Bijlage 2

Algemene informatie over Bakel

Etymologie

Bakel is een loo-naam, verwijzend naar een open loofbos of loo waarbinnen de nederzetting lag. Het voorvoegsel bak- zou afgeleid zijn van rug, welving of hoogte (vergelijk het Engels: back).² Andere verklaringen zijn ook geopperd, daar bake ook op varken betrekking zou kunnen hebben (vergelijk big en bacon.
De plaatsnaam Bakel komt de eerste keer voor in een akte uit 714. Het bewijs hiervoor staat in een afschrift van een akte, opgenomen in het zogenaamde "Liber Aurus Epternacensis" (het gulden boek van de abdij van Eternach) van eind 12e eeuw. De akte was opgemaakt in Bakel ("Bagoloso" in die tijd).

Geschiedenis

Bakel was gelegen aan de oude doorgaande weg van Empel naar Roermond aan een weg, die ook wel de Oudestraat (prehistorische route Empel-Roermond) werd genoemd. De oudste schriftelijke vermelding stamt uit het jaar 714, als er voor de Frankische hofmeier Pippijn II een oorkonde wordt opgemaakt in diens woning in Bakel ("Bagoloso" in die tijd). Dit vroeg-middeleeuwse koninklijke verblijf is archeologisch nog niet gelokaliseerd. Een oorkonde uit 721 spreekt over de bezittingen van de Frankische edelman Herelaef, wiens moeder bezittingen te Bakel (Baclaos) had. Herelaef schonk in dat jaar aan Willibrordus onder meer een kerk te Bakel. Deze kerk kwam door toedoen van Willibrordus in het bezit van de Abdij van Echternach, welke tot 1795 invloed zou blijven houden in Bakel. De authenticiteit van de oorspronkelijke documenten, waarvan het origineel in het algemeen al in de 11e eeuw verloren was gegaan, is twijfelachtig. Ze berusten op het Liber Aureus dat door belanghebbende monniken is geschreven.

Vóór 721 werd in Bakel een houten kerk gebouwd die omstreeks 1100 vervangen werd door een stenen Romaanse kerk. Deze is op haar beurt weer door de huidige, gotische, kerk vervangen. De parochiekerk van Bakel was de moederkerk voor de inwoners van Deurne, Gemert en Milheeze.
Diverse achtereenvolgende pausen hebben de rechten van de Abdij van Echternach bekrachtigd. Omstreeks 1100 werden de bezittingen van deze abdij beheerd door een laatbank die in het nabijgelegen Deurne was gevestigd.

In de hieropvolgende periode begonnen feodale heren een steeds grotere macht te vertonen. Omstreeks 1200 viel Bakel onder het Graafschap Rode dat onder invloed van de Graaf van Gelre stond. Willem I van Horne bezat de voogdij over de goederen van de Abdij van Echternach in Peelland en droeg deze in 1222 over aan Hertog Hendrik I van Brabant. Het cijnsrecht werd echter gedeeld tussen hertog en abdij. De abdij gaf echter het tiendrecht weer uit aan lokale notabelen.

In 1648 kwam Bakel rechtstreeks onder de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden en werd de uitoefening van de katholieke godsdienst verboden. Van 1672-1674 was de streek door Franse troepen bezet. Er konden vanaf die tijd schuurkerken worden gebouwd en de Bakelse schuurkerk bleef in gebruik tot 1818, waarna de katholieken hun oorspronkelijke kerk weer terugkregen.

Wijken

Er zijn veel verschillende wijken in Bakel onder andere: Oranjewijk met namen van de verschillende Oranjes van Nederland, de Bloemenwijk met namen van verschillende bloemen bijvoorbeeld Boterbloemstraat, Korenbloemstraat, de Rozenwijk met namen van verschillende rozen bijvoorbeeld Duinroosstraat, Klaproosstraat, de wijk Soersel (afgeleid van straatnaam Roessel) en de nieuwbouwwijk Neerakker.

Bezienswaardigheden

Bakel wordt gedomineerd door de kerk. Vanuit het zuiden voert het Kerkepad erheen, dat dwars door de nieuwbouwwijk voert. Voor het kerk ligt een plein met onder meer een dorpspomp en een bronzen beeldje van D'n Bakelse Pier , een bierdrinkende boer. Aan dit centrale plein staan nog enkele oudere gebouwen, deels als horecagelegenheid in gebruik.

• Sint-Willibrorduskerk is een gotische kerk die in het begin van de 16e eeuw gebouwd is. De kerk is daarna meerdere malen ingrijpend vernieuwd en verbouwd onder meer ten gevolge van een brand in 1708. Zowel het schip en de toren werden in 1721 herbouwd. Aan de zuidzijde is een veelhoekige traptoren aangebouwd. Aan de zuidzijde van de toren zijn merktekens te zien. In 1893 is de voorzijde van de toren met machinale steen beklampt. In 1911 werd de kerk opnieuw verbouwd en werd er een dwarsbeuk en een priesterkoor aangebouwd, waarbij het oude koor werd gesloopt. Het interieur kenmerkt zich door een zeldzaam tongewelf dat versierd is met Franse lelies en kleurige linten. Er zijn zeven glas-in-loodramen in het koor die de zeven Sacramenten uitbeelden. Ook is er een 15e-eeuws tabernakelkastje. Er is een 18e-eeuwse preekstoel en twee biechtstoelen uit dezelfde tijd. Voorts een 18e-eeuws schilderij van de heilige Dominicus  en 19e-eeuwse beelden van Petrus, Paulus, Johannes de Evangelist en Willibrord.
• Achter de kerk ligt een kerkhof met een geklasseerde muur uit 1833, waarop een zeldzame muurvegetatie groeit. Hier staat ook een Willibrordusbeeld uit 1893.
• Ten noorden van de kerk is in 2004 een Willibrordusput gemetseld met een kapelletje erboven.
• Sint Willibrordusmolen is een standerdmolen uit 1752.
• Enkele langgevelboerderijen, waaronder één in buurtschap Geneneind no. 18, uit 1846 en één in buurtschap Zand vlak ten noorden van de kern, waar ook een oude beukenhaag is te vinden.

Een aantal voorzieningen

Bakel kent twee basisscholen, de rooms-katholieke 'St. Willibrordusschool' en de openbare school 'De Kleine Kapitein'. Bakel bezit een bibliotheek. Ook zijn er in Bakel twee sporthallen: sporthal de Beek en sporthal 't Zand.

In Bakel staan twee verpleeghuizen: Sint Jozefsheil, verpleeghuis en revalidatiecentrum voor lichamelijk zieken en Jan de Witkliniek, verpleeghuis voor psychogeriatrische patiënten (dementerende ouderen).